Billies en thuismokken, een spannend sociaal experiment

Duurzaam veranderen gaat nooit zonder slag of stoot. Zelfs bij een schijnbaar simpele stap als wegwerpbekertjes uitbannen, zoals laatst bij de HAN. Waarom dit zo is? Lector Erik Jansen en senior onderzoeker Koen Dortmans van het Lectoraat Sociale Duurzame Praktijken doen het in een ingezonden bijdrage uit de doeken.

“Je moet je mok omhóóghouden? Anders denkt het apparaat dat er geen beker staat.” “O ja, nou doet-ie het. Bedankt.” “Graag gedaan. Apparaten moeten ook niet te veel zelf nadenken he, haha.” Zou zomaar kunnen dat je onlangs zelf in dit soort koffieautomaatgesprekjes op de campus verzeild bent geraakt. Of je stond ook voor zo’n automaat in de wachtrij, samen met andere dorstige HAN-ers. Met af en toe iemand die het wachten beu is en driftig wegbeent uit de rij. Op zoek naar een ander apparaat of chagrijnig de hoop opgevend: “Dan maar géén koffie!”

Cappuccino en rooibos
Dat de HAN sinds kort afscheid heeft genomen van de wegwerpbeker, zal niemand ontgaan zijn. Een terecht besluit, vinden wij. Jaarlijks belanden miljoenen wegwerpbekertjes in de prullenbak, allemaal met een plastic coating. Vandaar de overstap naar van huis meegenomen porseleinen mokken, theeglazen of thermosflessen. Of de Billie Cup, de nieuwe herbruikbare beker op de HAN. Mooi voor het milieu, zeker. Maar voor ons, onderzoekers van het HAN-lectoraat Sociale Duurzame Praktijken, is het bovendien een spannend sociaal experiment. Voer voor antropologen. Niet voor niets zijn wij deze dagen wat vaker cappuccino en rooibosthee gaan halen.

Herschikking
Want die ingreep bij de koffieautomaten illustreert treffend een vakwijsheid van sociologen: bij (duurzame) gedragsverandering doet zich altijd een herschikking van sociale praktijken voor. We nemen je graag mee in deze manier van kijken die ons helpt om gedragsverandering beter te duiden.

Samenspel
De zogeheten sociale-praktijkentheorie kijkt niet zozeer naar het gedrag van individuen, maar naar groepen mensen en hoe zij zich binnen sociale praktijken bewegen. Binnen praktijken spelen niet alleen mensen een rol. Ook objecten (koffiebekers), apparaten (koffieautomaten), technologieën (chips om te betalen), vaardigheden en kennis (weten op welke knopjes je moet duwen), en sociaal-culturele conventies (drinken halen voor collega’s). Menselijk gedrag is een uitkomst van dat samenspel.

Even schakelen
Dat betekent een paar dingen. Ten eerste zijn praktijken veelal alledaagse gewoonten. Tot voor kort had je terwijl je koffie haalde even tijd om na te denken over een student, tentamen of mailverzoek. Tijd ook om een praatje over het weer of het werk te maken. Nu gaat die tijd ineens op aan gesprekken over het koffieautomaat en de drankvoorziening. Ten tweede, koffieautomaten behoren tot de infrastructuur van de moderne kantooromgeving: ze moeten het vooral doen. En als ze doen wat ze moeten doen, vallen ze net zo min op als het gemiddelde behang aan de muur. Routinematig doen wij ons ding. Daarna keren we het apparaat de rug toe. Tot de dag dat er ‘ineens’ géén wegwerpbekers zijn. Nergens meer! Dan blijkt opeens dat wij in ons gedrag – niet zelden stevig – gestuurd worden. Door apparaten, maar ook door vaardigheden en door sociale normen. En dat is even schakelen voor ons.

Verkeerde bekerpositie!
Een paar voorbeelden, uit eigen ervaring en uit participatieve observatie binnen de HAN. Je probeert je van thuis meegebrachte I-am-the-Boss-mok op het rekje van het koffieautomaat te plaatsen, maar daar blijkt-ie te groot voor. Tweede poging: rekje omhoog klappen, mok op het lager gelegen druiprek zetten, keuze maken. En…? Apparaat gilt geluidloos: ‘VERKEERDE BEKERPOSITIE’. Wat nu (gebrekkige vaardigheden)? Een vriendelijk glimlachende collega (sociale conventie) kijkt geduldig toe. Toch voel jij je ongemakkelijk omdat zij moet wachten (ook sociale conventie). Gelukkig komt ze je te hulp (sociale conventie). “Je moet ‘m niet neerzetten maar voor de sensor houden.” En zie: het lukt toch met die mok van thuis: koffie, eindelijk!
Voorbeeld twee. Je krijgt bezoek van buiten, je promotor om over jouw onderzoek te sparren. Je biedt iets te drinken aan (sociale conventie), maar zij heeft geen mok of beker meegenomen (“Onze organisatie is zover nog niet, haha.”). Waar zo snel een beker vandaan te toveren? Geen beste indruk. Jammer bovendien dat je niet altijd bijhoudt wat er op de HAN zoal gebeurt, en daarom niet wist van de gastenbekers bij de receptie (gebrekkige vaardigheden).
Laatste voorbeeld. Je wilt thee en koffie halen voor je collega’s (sociale conventie) en pakt het draagrekje. Maar daar passen geen Billies in. Voortaan alleen maar wat halen voor jezelf dan? Tja.

Nieuw sociaal contact
Gelukkig is het niet allemaal kommer en kwel. Een beetje reuring en ongerief leidt vaak tot nieuw sociaal contact (zonder r). Wij vermoeden dat jij net als wij fijne nieuwe ontmoetingen hebt gehad bij het koffieautomaat. Misschien wel met die wat verlegen jongen of die aardige nieuwe dame van verderop in de gang.

Omgeving en andere obstakels
Kortom: duurzaam gedrag is nooit een rechttoe-rechtaan route van waarden en opvattingen (plastic = een soepzootje voor de natuur) naar ‘beter’/anders handelen (geen plastic gebruiken). Evengoed moet onze omgeving meewerken, of in ieder geval niet tegenwerken, willen we ons de nieuwe gewoonte goed eigen maken. Zelfs bij wegwerpbekertjes uitbannen blijkt dat best ingewikkeld. Nog veel ingewikkelder is het om miljoenen Nederlanders aan de vegaburgers, in de elektrische auto of van het gas te krijgen. Ook hier weer: omdat het schort aan afdoende infrastructuur, omdat de omgeving niet meewerkt. Leuk dat elektrisch rijden, maar zonder een netwerk aan laadpalen of een aanbod aan betaalbare elektrische occasions blijven veel burgers benzine tanken.
Dus: jawel, prima die publiekscampagnes om mensen voor te lichten. Maar veel mensen zijn, nu al, best bereid om duurzame stappen te zetten. Helaas werkt de omgeving niet altijd mee bij het opbouwen van nieuwe dagelijkse routines. Hoe dan ook is het niet makkelijk en heeft het tijd nodig. Duurzaam veranderen doe je niet alleen, niet moeiteloos en nooit meteen.

Dr. Koen Dortmans en dr. Erik Jansen zijn senior onderzoeker respectievelijk lector bij het Lectoraat Sociale Duurzame Praktijken.

Lees het SAM-artikel over de invoering van de Billie Cup bij de HAN hier.