Duurzame actie: zo krijg je burgers, bedrijven en overheden mee

Hoe bereik je wél dat mensen zich duurzaam gedragen – zonder zelf over te komen als klimaatdrammer, deugneus of betweter? Daarover gaat de SEE Spark-lezing op 2 december bij de HAN in Arnhem. Gastspreker lector Reint Jan Renes gaat met de zaal op zoek naar antwoorden. Daarbij strooit hij gul met inzichten uit de gedragspsychologie.

Wat werkt wél?

In een goedgevulde collegezaal aan de Ruitenberglaan 29 heet leading lector van het HAN-zwaartepunt SEE – Schoon* Jeroen Rijke deze dinsdag de aanwezigen en zijn collega-lector van de Hogeschool van Amsterdam hartelijk welkom. Rijke: “Steeds harder of bozer roepen, zoals bijvoorbeeld Al Gore doet, dat anderen moeten veranderen, werkt niet. En zo zijn er nog meer manieren om klimaatdoelen níet te bereiken. Maar gelukkig hebben we vandaag een toponderzoeker in huis die weet wat wél werkt: Reint Jan Renes, lector Psychologie voor een Duurzame stad.”

Snappen wat mensen drijft

Daarna steekt HvA-lector Renes zelf van wal: “Met mijn lectoraat doe ik, op basis van praktijkvraagstukken, onderzoek naar de gedragspsychologie achter duurzaamheid. Telkens weer zien wij daarbij dat effectieve gedragsbeïnvloeding alléén kans van slagen heeft als je echt snapt wat mensen drijft, maar ook afremt of tegenhoudt. Wie hamert op zijn duurzame ‘gelijk’ zet in feite de zaag in zijn eigen draagvlak. Wil je mensen in beweging krijgen, dan zul je altijd moeten aansluiten op wat hen beweegt. Op wat niet jij maar zij belangrijk vinden.”

Zand in de duurzaamheidsmotor

Vóórdat hij vertelt hoe je dat effectief doet, verkent hij met zijn publiek eerst wat allemaal zand in de duurzaamheidsmotor kan strooien. Duizelingwekkend veel, genoeg om een zandbak te vullen, zo blijkt al gauw. Enkele ‘highlights’ uit zijn lezing:

Weten en doen, twee verschillende dingen

Renes: “We roepen wel de hele tijd dat we in actie moeten komen. ‘Action, action, action’, zoals toenmalig premier Rutte dat fier verkondigde op de klimaattop in Glasgow, eind 2021. Maar daar blijft het vaak bij. Ergens bewust van zijn is iets heel anders dan ernaar handelen. Vaak weten of voelen we wel dat we moeten veranderen. Maar hoe dichterbij dat komt, hoe meer dat iets van ons persoonlijk vraagt, hoe minder we ertoe geneigd zijn.”

“Meer groen in de straat? Zeker, zeg je, doen! Totdat je merkt dat je dan de auto niet meer voor de deur kwijt kunt”

De lector licht dit nader toe met een ruim assortiment vaktermen zoals ‘behavioural gap’, ‘motivational ambivalence’ en het ‘bystander-effect’. Maar ook met rake voorbeelden op de as abstract-concreet: “Meer groen in de straat? Prachtig plan, doen! Totdat je merkt dat je dan de auto niet meer voor de deur kwijt kunt. Energie besparen? Top! Totdat ze je vragen om twee minuten korter te douchen.” Gelach alom. (Gelukkig vergeet hij aan de zaal of de verslaggever te vragen hoe zij het ervan afbrengen.)

Het systeem, dat gaat ook over jouzelf

Dat werpt meteen ook een licht op een ander inzicht. Ja, het is waar: individuele verandering lukt niet zonder systeemverandering. Met blote handen kan jij of ik geen windmolenpark op zee aanleggen. Overheden en grote bedrijven zijn daarvoor aan zet.
Maar dat ontslaat ons niet van eigen verantwoordelijkheid. “Natuurlijk, je mag best een mening hebben over frequent flyers. Maar ben jij op jouw beurt bereid om vaker een vleesvervanger op je bord te leggen?” Kritiek is makkelijker dan zelfkritiek, wil de lector maar zeggen. Kortom, hoe zit het met jouw aandeel, binnen het systeem waarvan jijzelf intrinsiek deel uitmaakt?
Renes: “En zeker de rijkste 10% van ons moet hierin meer doen! Want zij vervuilen vaak aanzienlijk meer (grotere ecologische voetafdruk). Bovendien hebben ze duidelijk meer invloed op het systeem (grotere ecologische handafdruk).”

Optimisme als oogklep

Verder houden we onszelf graag voor de gek met misplaatst optimisme, stelt Renes: “Gedachtes als: Ach, het komt vast wel goed, al die rapporten altijd. Of: Het zal zo’n vaart toch niet lopen met die smeltende ijskappen?” Overdreven optimisme zie je ook onder techneuten, die veelal overschatten wat hun innovaties gaan betekenen in de werkelijke wereld. Niemand sleutelt graag aan een mislukking – ook al is dat vaak de uitkomst, aldus de lector.

“Overheden maken zichzelf graag wijs dat een technologische transitie zonder actief sturen op gedragsverandering kan”

Renes: “Maar ook overheden kunnen er wat van. Met een roze bril op hun neus maken ze zichzelf wijs dat we er wel komen met puur een technologische transitie, zonder sociale transitie. Die laatste is namelijk lastiger te verkopen aan de burger. Want die burger (lees: kiezer) krijgt dan soms te horen dat het, bijvoorbeeld, weer duurder wordt aan de pomp. Maar toch heeft juist technologische innovatie in combinatie met gedragsverandering het potentieel om wereldwijd de CO₂-uitstoot met 40 tot 70% te verminderen. Dat zou dus de rationele beleidskeuze zijn.”

Gekke Henkie

Dat brengt ons bij de rol van overheden maar ook organisaties, inclusief hogescholen als de HAN en HvA. Hun voorbeeldgedrag is van groot belang om de energietransitie vooruit te helpen, stelt de lector. Want als zij te weinig doen of zich zelfs terugtrekken uit duurzame projecten (zoals laatst Shell), dan geeft dat een funest signaal af naar de rest van de samenleving. Renes: “Niets doen is besmettelijk. Iedereen gaat elkaar aankijken en achteroverleunen. En het werkt ook demoraliserend. Mensen vragen zich af: ‘Waarom zou ik als enige moeite doen? Ik ben Gekke Henkie toch niet!’ Internationaal bekend als het sucker effect. Dit alles zet een rem op de energietransitie.”

Maar dan de hamvraag: hoe bereik je wél dat er op grote schaal duurzame actie op gang komt?

Draagvlak en duidelijkheid

Renes: “Om te beginnen: kantelen, dat lukt alleen als het collectief en concreet wordt gemaakt. Daarom is het mooi dat bijvoorbeeld in het Nationaal Burgerberaad Klimaat, dat deze week zijn plannen presenteerde, een social designer heeft meegeholpen om breed gedragen, praktische plannen te smeden. Waarbij iedereen aan het eind ook begrijpt en accepteert wat het in de praktijk voor hem of haar gaat betekenen.
Zo’n social designer fungeert als verbinder en versterker. Dit soort klimaatambassadeurs en kartrekkers is hun gewicht in goud waard. Alleen al voor het faciliteren van een dialoog als deze, vanuit allerlei maatschappelijke en persoonlijke perspectieven. En zeker ook vanwege de uitkomst: concrete aanpakken met automatisch een groot draagvlak.”

“Laten we veel vaker het gesprek met elkaar voeren over duurzaam handelen. Dat brengt ons allemaal op ideeën en zet iedereen aan tot actie”

Motiveren en inspireren

De lector gaat verder: “Zo’n burgerberaad kan als inspiratie dienen voor ons allemaal. Laten we, véél meer dan nu, open en geïnteresseerd met elkaar van gedachten wisselen over hoe het duurzamer kan. Dan brengen we elkaar op ideeën. En zetten we elkaar en onszelf in beweging.
Grote winst is ook te behalen door véél beter zichtbaar te maken wat er al goed gaat op duurzaamheidsgebied. Niet alleen omdat het de misvatting wegneemt dat anderen in de samenleving niet duurzaam bezig zouden zijn. Maar vooral ook omdat dit, volgens onderzoek, de energietransitie echt een krachtige slinger kan geven. Goed voorbeeld doet goed volgen.”

Meervoudige sociale bevestiging

Belangrijk voor het slagen van duurzame interventies is tot slot ook het besef dat complexe innovatie vraagt om – vooruit, nog één vakterm dan uit de gedragspsychologie – meervoudige sociale bevestiging. De lector: “Transities zijn nu eenmaal geen optelsom van individuele keuzes. Eerder zijn het sociale processen die via netwerken, verwachtingen en wederzijdse beïnvloeding om zich heen grijpen.
Voorbeeld? Mensen gaan zonnepanelen aanschaffen omdat ze die ineens op steeds meer daken in de wijk zien liggen, en er van buren en familie vaker enthousiaste verhalen over horen. Pas als ze van meerdere kanten te horen krijgen dat dit een goed plan is, volgt de overstap. Idem dito voor thuisbatterijen, zonneboilers, laadpalen aan huis, en wat de energietransitie nog méér gaat brengen.”

Einde en een goed begin

Einde lezing, enthousiast applaus. Tijd voor vragen. Overal schieten handen de lucht in. Wat volgt is een levendige discussie. Aan de Ruitenberglaan 29 is de duurzame dialoog in elk geval al aardig op gang gekomen.

* SEE: Sustainable Energy & Environment