HAN-alumnus maakt slavernijverleden Arnhem zichtbaar

Het is amper terug te zien maar Arnhem speelde een grote rol in het Nederlandse slavernijverleden. HAN-alumnus Aschwin Drost is één van de onderzoekers die dit koloniale verleden van Arnhem in kaart bracht: “We zijn allemaal nakomelingen van deze geschiedenis.”

Van stadspaleis naar winkel

Zijn de sporen van het koloniale verleden in Arnhem terug te zien? Kijk in het centrum van Arnhem omhoog en je ziet… bijna niks. Geen herdenkingsplaatjes, geen verduidelijkende naambordjes. De sporen van dit pijnlijke verleden lijken vakkundig uitgewist door de tijd. Vroegere stadspaleizen zijn winkels geworden of zelfs gesloopt.

Sporen onder de grond

Achter die nu anonieme gevels schuilt echter vaak een bron van informatie over de geschiedenis, weet Aschwin Drost. De HAN-alumnus en historicus dook samen met onderzoekers Barbara Esseboom en Else Gootjes in het koloniale verleden van Arnhem. We spreken elkaar in de schaduw van de Sint-Eusebiuskerk, waar de sporen van deze geschiedenis letterlijk onder de grond liggen.

Arnhemse families en slavernij

Drost, die zijn propedeuse aan de Pabo Arnhem haalde, kwam zijdelings bij het project Volg het Spoor van Erfgoed Gelderland terecht. “Als zelfstandig onderzoeker ben ik altijd geïnteresseerd geweest in Gelderse families. In mijn onderzoek kwam ik ook Arnhemse families tegen die verbonden waren met de koloniale wereld en de slavernij.”

Nauwelijks getuigenissen van slaafgemaakten

Die families vormden één van de startpunten van een onderzoek dat het team langs archieven en eeuwenoude documenten leidde. Een uitgebreid en ingewikkeld project, vooral omdat veel onbekend bleef. Er zijn bijvoorbeeld nauwelijks getuigenissen van slaafgemaakten overgebleven, die soms met witte plantagehouders naar Arnhem meereisden. “We moesten vaak tussen de regels door lezen”, aldus Drost. “Wat staat er juist níet bij?”

Slavernij zorgde voor vergroting inkomensongelijkheid

Hoewel de stad Arnhem in 2024 zijn excuses aanbood voor het slavernijverleden, is het hoofdstuk daarmee niet afgesloten. Integendeel, vindt Drost. Het onderzoeksteam ontdekte dat de slavenhandel de inkomensongelijkheid tussen arm en rijk in Nederland drastisch vergrootte. Het zijn overblijfselen die in de samenleving van nu nog steeds doorwerken. “We zijn allemaal nakomelingen van deze geschiedenis”, legt Drost uit. “Bovendien is het pas 150 jaar geleden dat de slavernij officieel is afgeschaft.”

Het spoor van Anna van Vossenburg

Deze persoonlijke geschiedenissen vormen de kern van het boekje Volg het spoor, dat afgelopen juni uitkwam. Het is een publieksvriendelijke bewerking van het originele onderzoek voor Erfgoed Gelderland. Ook verschijnt binnenkort een speciale mediatour rondom Anna van Vossenburg, gemaakt door RU-student Isa Bijker die stage liep bij Erfgoed Gelderland.

Surinaams dienstmeisje

Anna was een Surinaams meisje dat in 1711 in slavernij geboren werd. Als tiener kwam zij in de achttiende eeuw als dienstmeisje naar Arnhem, in dienst van tienerzussen De Vree. Nadat deze Arnhemse zussen wees waren geworden, werden zij nu zelf plantagehouders – op afstand, weliswaar. Het verhaal van Anna is één van de sporen die je in de binnenstad kunt volgen. Hieronder volgt een korte stadswandeling:

Stadswandeling slavernijverleden in de
Arnhemse binnenstad

Sint-Eusebiuskerk

Vier mensen die geboren werden in slavernij, waaronder Anna van Vossenburg, zijn in deze kerk gedoopt. Ook liggen in de Eusebiuskerk de grafstenen van families die rijk werden met de slavernij en slavenhandel. Onder meer leden uit de families Huijghens en Bentink, actief binnen de WIC (West-Indische Compagnie), liggen hier begraven.

Koningstraat

Bij de huisnummers 15-16 stond een gigantisch stadspaleis: ‘het huis met de trappen’. De eerste eigenaars, de familie Everwijn, investeerden in de VOC (Verenigde Oost-Indische Compagnie) en WIC. Daarna kwam het pand in handen van de familie Brantsen, die koloniale plantages in handen hadden. Tot in de negentiende eeuw werd dit stadspaleis bewoond door families die hun geld verdienden met de slavernij.

Iets verderop in de straat, bij de onopvallende gevel achter nummer 23-25, stond het huis van burgemeester Willem van Baijen. Hij werd de voogd van het rijke weesmeisje Adriana van Baijen, dat vanuit Batavia (het huidige Jakarta) naar Arnhem kwam. Adriana kocht de Hartgersberg in park Sonsbeek en liet daar een voorloper van Huis Sonsbeek (‘De Witte Villa’) bouwen.

Roggestraat

Hier woonde Louise van Ommeren-Hengevelt. Zij maakte in 1794 een bijzonder borduurwerk waarin ze pleitte voor de afschaffing van de slavernij. In de geborduurde voorstelling, waar een rijke familie een muisje in een kooi ziet, schreef ze:

Komt, daar onse harten bloeden  
Op het zien van slavernij
Dat hier onse daden spreken
Laten wij dit muisje vrij

Ketelstraat, hoek Zwanenstraat

Op de bovenverdieping van dit witte huis hield dominee Johannes Stolk in 1794 een bijzondere preek. Hij pleitte voor scholing van de hele Nederlandse bevolking, ongeacht kleur en laag van de bevolking. Stolks woorden veroorzaakten controverse en hij werd uit Arnhem verbannen.

Ketelstraat, hoek Heijdendaalsteeg

Hier drukte de familie Thieme de progressieve Arnhemse Courant. Het was eigenlijk een opinieblad, dat met scherpe artikelen voor de afschaffing van de slavenhandel pleitte.

Bakkerstraat

Een van de belangrijkste straten van Arnhem op slavernijgebied. Hier woonden meerdere families die actief waren in de koloniale handel- en investeringen en plantages en slaven bezaten. Anna van Vossenburg woonde op nummer 56, waar nu Boekhandel Het Colofon gevestigd is.

Boekje Volg het Spoor gratis bij Rozet en Het Colofon

Volg het spoor is gratis op te halen bij meerdere locaties in Arnhem, waaronder Rozet en Boekhandel Het Colofon. Dit jaar komt ook een wandeling beschikbaar over het koloniale verleden van Arnhem, samengesteld door onderzoeker Jan de Vries. Meer weten over het project? Lees verder op de website van Erfgoed Gelderland.