Alles wat je altijd al had willen weten over studieschulden

Geld. De meeste studenten hebben net genoeg of te weinig. Hoe deal je daarmee? SAM informeert je de komende 6 weken lang over cryptogeld, bijbanen, budgetteren, de relatie studiekeuze-salaris en onbetaalbare ervaringen.

Studieschulden van enkele tienduizenden euro’s zijn inmiddels heel gewoon. Kun je straks nog wel een huis kopen? Is het allemaal de schuld van Mark Rutte? En ook interessant: wat is eigenlijk de allerhoogste studieschuld bij DUO?

Tekst: HOP, Bas Belleman

Laatst zag ze iemand op televisie tienduizend euro winnen in een loterij, vertelt de 24-jarige Ylke van der Zwet. “En ik dacht: wow, dat is heel veel geld! Maar als ik zo’n bedrag zou winnen, zou ik nog steeds tienduizenden euro’s studieschuld hebben. Toen kwam pas echt bij me binnen hoe hoog mijn schuld is. Ik denk dat veel studenten het nog niet doorhebben, maar het is later echt een mentale last.”

Burn-out
Ylke studeert nog. Ze heeft al bijna veertigduizend euro studieschuld en verwacht uiteindelijk op zo’n 60.000 euro uit te komen. Ze begon in 2016 in Leiden aan een bachelor Sterrenkunde en volgt nu de tweejarige master Communication Design For Innovation. Maar ze kampt al anderhalf jaar met een burn-out en loopt behoorlijke vertraging op.
“Ik voelde de druk om alsmaar hoog te presteren en dingen naast mijn studie te doen.” Ze is lid van de PvdA-jongeren en was ‘ambassadeur’ van haar studie. “Voor ontspanning had ik weinig tijd, ik deed alleen nog aan korfbal, en toen kwam corona eroverheen en stopte dat ook… Ik raakte opgebrand.”
Ze krabbelde op, maar een maand geleden ging het opnieuw mis, omdat ze toch weer in een klein bestuur was gegaan voor acht uur per week. “Want dat stond nog niet op mijn cv.” Ze functioneert nu op ongeveer 20 procent, is haar schatting.

Niet naar het café
Haar financiële situatie? Eigenlijk valt het nog mee. Haar ouders betalen haar collegegeld en de eerste jaren woonde ze nog thuis. Verder leent ze 750 euro per maand, waarvan ze 430 euro huur betaalt (“Ik woon heel goedkoop”). De rest is voor boodschappen, kleding, verzorging, leuke dingen en “een beetje sparen zodat ik een buffer heb”. Drinken in het café doet ze zelden. Ze heeft een museumjaarkaart voor tentoonstellingen en een Cineville-pas waarmee ze onbeperkt naar het filmhuis kan.
“Ik ben nu bang dat er straks een basisbeurs komt en ik er geen recht op heb, omdat ik al te lang studeer.” Ze hoopt maar dat er een goede compensatie komt voor het mislopen van de basisbeurs. “Tienduizend euro zou al heel veel schelen.” 
Tienduizend euro, dat is net zoveel als die winnaar in de loterij. Het is ook wat Ylke ongeveer aan basisbeurs is misgelopen, heeft ze becijferd. Ondertussen kijkt ze met enige zorg naar de toekomst. Met haar huidige schuld zal het niet meevallen om een huis te kopen, vermoedt ze.

Meer dan anderhalf miljoen mensen met een studieschuld 
De allerhoogste studieschuld bedraagt precies 199.410 euro en 17 cent. Dat blijkt uit een bestand dat het HOP heeft opgevraagd bij studiefinancier DUO. Maar zo’n extreme schuld is een uitzondering.
We krijgen van DUO een ‘foto’ van de studieschulden in maart 2022. Het gaat om de studieschulden van iedereen die moet afbetalen. Sommigen zijn er al jaren mee bezig, anderen zijn misschien maar net begonnen. Het betreft niet alleen hbo- en wo-studenten, maar ook mbo’ers.

Het zijn in totaal 1.560.289 mensen, en dat zijn er 220.000 meer dan in 2016. Bijna de helft staat minder dan tienduizend euro in het rood bij DUO. Het kan om kleine bedragen gaan: bij vier procent staat nog geen 500 euro open.

Daarentegen zit een op de vijf afbetalers (316 duizend mensen) met een schuld boven de 30.000 euro, en in die groep met hoge schulden is de spreiding enorm. Meer dan 100.000 mensen staan minstens 50.000 euro bij DUO in het krijt en duizend van hen moeten zelfs meer dan een ton aftikken.

Boven 100.000 door maximaal gebruik
Hoe kom je aan een hoge schuld? Je kunt elke maand ruim 500 euro lenen, en zelfs ruim 900 euro als je geen aanvullende beurs krijgt. Het collegegeldkrediet is nu 90 euro (half collegegeld) en in normale jaren 180 euro. Stel dat je duizend euro per maand leent. Als je dat zeven jaar doet — bijvoorbeeld voor een studie geneeskunde met een jaar uitloop — dan kom je zomaar tot een lening van 84 duizend euro.
En de uitschieters boven de 100 duizend euro? Daarvoor moet je maximaal gebruikmaken van alle mogelijkheden, zegt een woordvoerder van DUO. Je kunt bijvoorbeeld na de havo jarenlang met een beurs in het mbo studeren zonder een diploma te behalen, om daarna aan een dure particuliere hbo-studie te beginnen waarvoor je extra collegegeldkrediet aanvraagt (want dat kan). Als je dan ook nog jarenlang maximaal leent, dan kan het bedrag flink oplopen. En als je uiteindelijk geen diploma behaalt, moet je alles terugbetalen: basisbeurs, aanvullende beurs en ov-kaart.
En ook niet onbelangrijk: het bedrag wordt nóg hoger als je niet aflost. Dan krijg je er boetes bovenop en komt de deurwaarder op bezoek. Over die ene allerhoogste schuld van bijna twee ton kan DUO vanwege de privacy niets zeggen, maar zo moet het ongeveer zijn gegaan.

Veertig procent van de hbo-studenten leent niets
Met het verdwijnen van de basisbeurs zijn studenten meer gaan lenen. Gemiddeld lenen ze aan de universiteit 600 euro per maand en aan de hogeschool rond de 520 euro — als ze überhaupt lenen.
Want lang niet iedereen klopt bij DUO aan. In het hbo leende voorheen 40 procent helemaal niets. Toen de basisbeurs werd afgeschaft, zakte dat in de eerste lichting (begonnen in september 2015) naar 30 procent. Nog steeds een flinke groep niet-leners. Aan de universiteit is er niets in veranderd. Met of zonder basisbeurs, een op de vijf studenten wil niet lenen.

Bij de andere studenten zijn hoge schulden normaler geworden. Een op de vier wo-studenten van de eerste lichting had vijf jaar later meer dan 40.000 euro schuld. Hetzelfde geldt voor 1 op de 9 hbo-studenten. In eerdere jaren was dat beduidend minder (rond 16 procent in het wo en 7 procent in het hbo).
De gemiddelde studieschuld — zonder de niet-leners — is met zo’n vijfduizend euro gestegen naar ruim 24.000 euro. Wo-studenten (29.235 euro) lenen meer dan hbo-studenten (21.637 euro). Die schulden kunnen nog hoger worden: sommigen studeren immers nog.

Terugbetalen tot je pensioen?
Hoe lang sleep je een studieschuld achter je aan? Als je het geld hebt, kun je in één keer alles aflossen — als je daar zin in hebt. Maar hoelang zou het uiterlijk mogen duren? Even de regels op een rij.
De eerste twee kalenderjaren na je afstuderen hoef je niets aan DUO te betalen. Dus als je vandaag afstudeert, ga je pas aflossen vanaf januari 2025. Je mag er 35 jaar over doen. Bovendien mag je de aflossing 60 maanden (bij elkaar 5 jaar) stopzetten als het even niet uitkomt.
Dat komt dus neer op 42 jaar en enkele maanden. Als je bijvoorbeeld op je 24ste afstudeert, dan kun je terugbetalen tot je 66 jaar oud bent. Dan pas wordt het restant, als dat er is, kwijtgescholden. Terugbetalen tot je pensioen? Dat klopt in principe wel.

Je bent partners in aflossen 
Hoeveel betaal je dan? Bij een rente van 0 procent is het simpel. Als je 30.000 euro schuld hebt, deel je dat door 35 keer 12 maanden. Dan betaal je dus elke maand 71,43 euro per maand terug. Maar DUO houdt rekening met je inkomen. Als je in dit voorbeeld 40.000 euro bruto per jaar verdient, zakt het maandbedrag een tientje. Bij 30.000 euro kom je onder de 30 euro per maand en bij een inkomen van 22.930 euro (ruim 1.900 euro per maand) betaal je niets.
Heb je een partner? Dan tellen beide inkomens mee, en beide studieschulden. Je kunt dus niet zeggen: wat heb ik met zijn/haar schuld te maken? Je bent partners in aflossen.

Kun je met zo’n studieschuld nog wel een huis kopen?
Door het nieuwe leenstelsel kun je geen huis meer kopen, is een veelgehoord verwijt. Klopt dat? We vragen het financieel specialist Karin Boog van Vereniging Eigen Huis. 
Even een open deur intrappen: studieschulden zijn niets nieuws. Toen studenten nog een basisbeurs kregen, konden ze erbij lenen. De voorwaarden waren toen minder gunstig: je moest de schuld met hogere maandbedragen binnen vijftien jaar terugbetalen.
Het effect op de hypotheek? Schulden in het oude stelsel wegen voor een hypotheek twee keer zo zwaar. Een ‘oude’ schuld bij DUO van 10.000 euro betekent een hypotheek die 19.000 euro lager is. “Met commerciële leningen gaat het nog harder”, waarschuwt Boog. “Als je bijvoorbeeld 10.000 euro voor een auto leent, is je maximale hypotheek zomaar 50.000 euro lager.”

Met of zonder basisbeurs gunstiger?
In het nieuwe leenstelsel (vanaf september 2015) krijg je geen basisbeurs, maar mag je onder gunstige voorwaarden lenen: aflossen kan in 35 jaar en het maandbedrag is lager. Een schuld van 10.000 euro betekent een maximale hypotheek die 10.250 euro lager is. Dat is dus bijna één op één.
Wanneer was je beter af: in het tijdperk met of zonder basisbeurs? Dat ligt eraan. Leen je veel of weinig bij? In het oude stelsel was je schuld lager, maar in het nieuwe stelsel zijn de voorwaarden gunstiger. Er is een kantelpunt. Wie veel moet lenen, is in het nieuwe stelsel beter af dan in het oude.
Je kunt het narekenen op de website van vereniging Eigen Huis. Als je bijvoorbeeld 14.000 euro aan basisbeurs misloopt (vier jaar uitwonendenbeurs) en nog eens 17.000 euro extra leent, dan kom je uit op 31.000 euro studieschuld. Jouw maximale hypotheek is dan net iets hoger dan van een oud-student mét basisbeurs en een lening van slechts 17.000 euro.
Maar eigenlijk is de studieschuld een relatief klein probleem, vergeleken bij de snelle stijging van de huizenprijzen die nog altijd doorgaat. Tien jaar geleden kostte het gemiddelde huis 227.000 euro. “In de laatste maanden van 2021 was de gemiddelde huizenprijs meer dan 438.000, en nieuwbouw is nog duurder”, zegt Boog.

Net doen of je geen schuld hebt
Er is een oplossing: je kunt je schuld verzwijgen. Want studieschulden zijn niet bekend bij het Bureau Kredietregistratie, anders dan alle andere schulden. De vier partijen van het leenstelsel én de meeste andere partijen willen dat niet.
Een geldverstrekker moet rekening houden met je inkomen. Als jouw maandlasten te hoog zijn, kun je misschien je hypotheek niet betalen en kom je in de problemen. Die regels zijn er om je te beschermen en bij het BKR (Bureau Krediet Registratie) checken de geldverstrekkers of de huizenkopers niets verzwijgen.

Maar dat is wel fraude
Maar over studieschulden kun je dus liegen. “Doe het niet”, zegt financieel specialist Karin Boog van Eigen Huis. Het is fraude en het kan allerlei gevolgen hebben. In principe kunnen geldverstrekkers zelfs in één keer de hypotheek opeisen als ze erachter komen. “Al heb ik nog nooit gehoord dat dat is gebeurd.”
Maar dan nog: als je in de problemen komt, kan een geldverstrekker het hard spelen. Wie een studieschuld verzwegen heeft, hoeft niet op mededogen te rekenen. Ook de Nationale Hypotheekgarantie (hulp bij betalingsproblemen voor huizen tot 355.000 euro) vervalt dan.
Geldverstrekkers eisen overigens steeds vaker van hun klanten dat ze inzicht geven in de hoogte van hun studieschuld bij DUO. Daar was ook ophef over in de Tweede Kamer, maar het valt moeilijk te voorkomen.

Waarom financiële steun als je straks goed gaat verdienen?
Tegenstanders van het huidige leenstelsel schoppen graag tegen de VVD: de liberalen zijn de enigen die de basisbeurs nog altijd onzin vinden en voor compensatie van ‘pechstudenten’ voelen ze ook niks. Maar ooit was er een meerderheid vóór het leenstelsel. Het is in 2015 ingevoerd door een kabinet van VVD en PvdA, met politieke steun van toenmalige oppositiepartijen D66 en GroenLinks.
Het idee: hoogopgeleiden maken meer kans op een baan en een goed salaris dan anderen, dus waarom zou de overheid daar zo veel geld aan moeten besteden? Dat geld kun je beter in de kwaliteit van het onderwijs steken.

Liberalisering onderwijs
Voor de VVD was het een stap richting de liberalisering van het onderwijs: je betaalt er zelf voor en je profiteert ook zelf. Voor de linkse partijen was het een kwestie van nivellering: zo gaat er minder geld naar mensen die het eigenlijk zelf wel kunnen betalen. Mensen moesten maar over hun ‘leenangst’ heen stappen.
Populair is het leenstelsel nooit geworden en GroenLinks was in 2019 de eerste partij die afhaakte, dankzij Zihni Özdil, een Kamerlid dat zich weinig aantrok van de fractiediscipline en de draai forceerde. “Een leenstelsel ondermijnt alles waar democratie en beschaving voor staan”, zei hij. Later dat jaar kwam het tot een breuk met zijn partij, waar leenstelselarchitect Jesse Klaver al een poosje de scepter zwaaide.
Middenpartij CDA speelt een sleutelrol. De christendemocraten waren altijd tegen het afschaffen van de basisbeurs, maar pleitten in het verleden wel voor hogere collegegelden (wat bijna op hetzelfde neer zou komen) en de langstudeerboete (een verhoogd collegegeld voor studenten die meer dan een jaar uitliepen).

Basisbeurs kost 1 miljard per jaar
Vanaf september 2023 komt er weer een basisbeurs. Binnenkort schetst minister Dijkgraaf de hoofdlijnen, maar we weten al wel wat het mag kosten: een miljard per jaar. Dat bedrag komt niet uit de lucht vallen. Volgens het ministerie van OCW kun je daarmee weer een beurs voor uitwonenden en thuiswonenden betalen.
Het zal sowieso een prestatiebeurs zijn. Dat wil zeggen, je krijgt de beurs alleen cadeau als je een diploma behaalt, anders moet je hem terugbetalen. Dat geldt nu ook voor de aanvullende beurs. Het is bedoeld als stok achter de deur: zorg nou maar dat je een diploma behaalt, anders heb je een hogere studieschuld.

Jaar pauze tot de nieuwe beurs ingaat?
De overgang wordt interessant. Stel dat je nu eerstejaars student bent, hoe gaat het dan in september 2023, als je aan je derde jaar begint? Krijg je dan nog twee jaar studiefinanciering, of vier jaar? Of helemaal niets? Het is afwachten. De Vereniging Hogescholen waarschuwt dat aspirant-studenten massaal een tussenjaar gaan nemen, zodat ze vanaf september 2023 van de nieuwe beurs kunnen profiteren.
Intussen zien studenten van de afgelopen lichtingen met lede ogen hoe hun voorgangers een beurs kregen en hun opvolgers ook, terwijl zij overal tussenin vallen. En door corona viel het onderwijs ook nog eens tegen. Ze zouden graag compensatie willen krijgen, maar dat gaat niet gebeuren. Het kabinet spreekt alleen nog van een ‘tegemoetkoming’ en heeft daar een miljard euro voor over.

Tegemoetkoming van 1000 euro voor pechstudenten
Ook die tegemoetkoming moet Dijkgraaf nog nader uitwerken, maar het zal om 1.000 à 1.500 euro per student gaan. “Studenten voor wie geen basisbeurs beschikbaar is geweest, krijgen de keuze tussen korting op hun studieschuld of een studievoucher”, staat in het regeerakkoord. Maar geldt dat alleen voor afgestudeerden, of voor iedereen met een studieschuld?

Zelfs de meest karige compensatie zou volgens ambtenaren 1,4 miljard euro kosten en dit zit er nog eens 4 ton onder. Studentenorganisaties zullen blijven vechten voor een betere deal en minister Kaag van Financiën gooide de deur nog niet helemaal dicht, dus wie weet wat de toekomst brengt.

De eerste vier lichtingen van het leenstelsel krijgen overigens al zo’n tegemoetkoming: een studievoucher van tweeduizend euro, waarmee ze vijf tot tien jaar na hun afstuderen extra onderwijs mogen volgen.