HAN-vertrouwenspersoon over grensoverschrijdend gedrag: “Maak het bespreekbaar”

Het bespreekbaar maken van (seksueel) grensoverschrijdend gedrag is de eerste stap naar een cultuurverandering. “Dat klinkt logisch, maar er over praten blijkt moeilijk”, aldus Jorien Kooijman, coördinator HAN-vertrouwenspersonen. SAM sprak haar over het recent verschenen adviesrapport van Mariëtte Hamer, regeringscommissaris Seksueel Grensoverschrijdend Gedrag.

Laten we beginnen bij de term ‘grensoverschrijdend gedrag’. Wat is dat precies?
Jorien: “We denken te weten wat universeel wel en niet grensoverschrijdend is, maar zo ‘makkelijk’ is dat niet. Natuurlijk zijn er hele overduidelijke overschrijdingen, waar we het ogenschijnlijk in de basis allemaal over eens zijn: we zijn tegen racisme, discriminatie, intimidatie, seksisme, pesten, seksueel geweld, ga zo maar door. Althans, we weten allemaal dat dit géén gewenst gedrag is. Maar daarbinnen zitten de nuances, de verschillen en ook de overschrijdingen. Wat de één vindt kunnen, vindt de ander ongepast of ongehoord.”

Waarom is praten over grensoverschrijdend gedrag zo moeilijk?
“Om allerlei redenen. Punt één is: ken jij je eigen grenzen? Het is belangrijk om van jezelf te weten wat jij wel en niet prettig vindt, wat je wel en niet wilt en wat voor jou ongewenst gedrag is. Pas dan kun je dit naar een ander communiceren. Tegelijkertijd heb je te maken met de grenzen van de ander. Die kunnen ergens anders liggen dan bij jou. Hoe kom je daar achter? Door het bespreekbaar te maken. Welk gedrag wens je tussen elkaar, maar ook breder: vanuit sociale veiligheid in onze maatschappij? Hoe verhoud jij je tot de ander? Welke omgang spreken we met elkaar af?”

“We doen een hoop aannames. Liever een keer te vaak vragen of het klopt wat je opmerkt, dan dat je zelf conclusies trekt”

Wat kunnen we nog meer doen?
“Een groot deel van onze communicatie is non-verbaal, dat vergeten we weleens. Je denkt uit een bepaalde blik of houding iets op te maken, maar dat kan gevaarlijk zijn. Of we sturen elkaar appjes, waaruit we niet altijd de toon kunnen opmaken. We doen, kortom, een hoop aannames. Liever een keer te vaak vragen of het klopt wat je opmerkt, dan dat je zelf conclusies trekt. Ons gedrag is daarbij voor 85 procent onbewust, dus bewustzijn is hier écht de sleutel tot de eerste stap naar verandering. Bovendien vullen we vaak voor de ander in, waardoor miscommunicatie ontstaat dat als ongewenst gedrag opgevat kan worden. Het is vervolgens lastig om er alsnog over te beginnen. Uit schaamte, angst, onwetendheid of verwarring. Voor je het weet zit je in een patroon dat nog moeilijker te doorbreken valt.”

Er ligt dus een grote verantwoordelijk bij jezelf en hoe je je verhoudt tot de ander. Maar waar ligt de verantwoordelijkheid van bijvoorbeeld een hogeschool als de HAN?
“Het is een utopie, een illusie, om te denken dat je ongewenst gedrag volledig kunt voorkomen of uitbannen. Wat je wel kunt doen, is de kennis en bewustwording vergroten, door het, zoals gezegd, te bespreken met elkaar en vast te leggen dat we samen voor sociale veiligheid zorgen. Dat is onze zorgplicht.”

Hoe doe je dat?
“Regeringscommissaris Mariëtte Hamer heeft als regeringscommissaris onderzoek gedaan naar (seksueel) ongewenst gedrag op hbo’s en universiteiten. Haar adviezen snijden hout: je kunt als instelling de leiderschapskwaliteiten bij leidinggevenden stimuleren middels coaching, training en supervisie. Zo kunnen zij het initiatief nemen om met hun eigen collega’s of studenten gedrag bespreekbaar te maken: hoe gaan we met elkaar om en wat doen we als dit niet gebeurt? Zij zetten de toon en geven het voorbeeld. Bovendien kunnen zij gedrag sneller en beter signaleren en correct omspringen met zowel melder als veroorzaker.”

Kun je een voorbeeld uit de praktijk geven?
“Uiteraard kan ik niet in details treden, maar als wij in vertrouwen worden genomen over ongewenst gedrag, is het belangrijk om de melder serieus te nemen, steun te bieden en advies te geven over de stappen die ondernomen kunnen worden. Overigens kan het gaan om een situatie tussen docent en student, studenten onderling, medewerkers; eigenlijk iedereen die hier op de HAN rondloopt. Soms speelt hiërarchie mee, een scheve machtsverhouding of intimidatie. Maar ook geflirt dat uit de hand loopt, ongemakkelijke nabijheid, vervelende opmerkingen of handtastelijkheid. Er zijn allerlei gradaties in het grensoverschrijdende gedrag. Een luisterend oor, steun en vertrouwen bieden is de eerste stap, die erg belangrijk is. Hoe het verder gaat, is aan de studiebegeleider, opleidingsmanager of leidinggevende. Zij zijn degenen die verantwoordelijk zijn voor de-escalatie of een oplossing.”

“Het belangrijkste is dat we niet wegblijven van deze situaties, maar ze erkennen, bespreken en actief proberen te veranderen”

Kunnen jullie, als vertrouwenspersonen, daadwerkelijk actie ondernemen?
“Wij mogen zelf geen actie ondernemen en geen veroorzakers aanspreken. Dat gebeurt, zoals net genoemd, met de studiebegeleider, opleidingsmanager of leidinggevende, uiteraard indien wenselijk, mogelijk en in overleg met de melder. Zo kan er met de vermeende veroorzaker over het gedrag worden gesproken. Misschien is diegene zich niet bewust van de gevolgen van zijn of haar gedrag. Bij meer ernstige situaties worden uiteraard noodzakelijke stappen genomen en/of de juiste instanties betrokken. Het belangrijkste is dat we niet wegblijven van deze situaties, maar ze erkennen, bespreken en actief proberen te veranderen. En dat we bepaald gedrag simpelweg niet tolereren en hier open over zijn en daadkrachtig handelen.”

Vaak zetten we ‘seksueel’ tussen haakjes voor ‘grensoverschrijdend gedrag’, om het te vangen onder één paraplu, terwijl het alles behalve een bijzaak is. Hoe kijk jij hier tegenaan?
“Iedere vorm van grensoverschrijdend gedrag is ongewenst en pijnlijk, maar seksueel grensoverschrijdend gedrag is nog een tandje pijnlijker. De drempel om erover te praten ligt nog veel hoger. Daarbij is het de vorm van grensoverschrijdend gedrag dat het minste gemeld wordt en wel regelmatig voorkomt. Er wordt het minst over gepraat, omdat schaamte een grote rol speelt. Ook hier benoem ik extra: als het je overkomt, is of is overkomen: neem iemand in vertrouwen. Praat erover. Maar sowieso geldt: schep een cultuur waarin je duidelijk maakt welk gedrag we niet willen, niet tolereren en willen voorkomen of daadkrachtig aanpakken. Daar begint het mee.”

Wat wens je voor de HAN?
“Dat we met elkaar in gesprek blijven, het aandurven om onze grenzen te bewaken als iemand, bewust of onbewust, onze grenzen overschrijdt. En verder doorlopend onze heldere gedragsregels naar elkaar communiceren, benadrukken en naleven. Dat kan in ons dagelijks werk, maar ook in georganiseerde gesprekken en debatten. We scheppen op die manier samen sociale veiligheid. Zo staat het ook in het adviesrapport van Hamer. Tevens luidt het advies dat we relationele en seksuele vorming een vaste plek geven in het hoger onderwijs en dat er een speciaal team wordt aangesteld om sociale veiligheid te borgen.”

Er ligt dus een rol en taak bij iedereen?
“Zeker. Bij jezelf, bij de ander, bij elkaar. Laten we daar beginnen: denk na over wat je zelf vindt en voelt, praat erover, maak afspraken en trek het breder door. Zo zorgen we samen voor een fijne en veilige studie- en werkomgeving.”

Benieuwd naar het adviesrapport van Regeringscommissaris Seksueel Grensoverschrijdend Gedrag Mariëtte Hamer?
Klik hier!