Tochtstrip hier, LED-spotje daar? “Hele wijken staan in de overleefstand, er is méér nodig”

Ruim twintig ervaringsdeskundigen, vrijwilligers, professionals, studenten en onderzoekers die maar al te goed weten wat energiearmoede bij mensen aanricht, sparren over wat wél helpt. De ideeën vliegen over de tafel tijdens deze interactieve bijeenkomst Energiearmoede. De urgentie is groot, met het stookseizoen vlak voor de deur.

In het kader van de HAN-Week tegen Armoede 2023 hebben onderzoekers Karin Landsbergen van het HAN-lectoraat Sociaal Duurzame Praktijken en Jan Oosting van SEECE (Sustainable Electrical Energy Centre of Expertise), actief bij de Webber Community, het initiatief tot deze bijeenkomst genomen, gehouden op 10 oktober op de Nijmeegse campus van de HAN.

Weten wat er leeft
Bittere noodzaak, vinden ze. Want energiearmoede spreidt zich als een gitzwarte olievlek uit over huishoudens in Nederland. Steeds meer mensen kunnen hun rekeningen niet meer betalen. De zwaarste molensteen is meestal de energierekening. Bovengemiddeld vaak treft dit uitgerekend huurders en huiseigenaren in de slechtst geïsoleerde woningen. Bewoners die andere zaken aan hun hoofd hebben dan radiatorfolie plakken. De kou of tocht wegnemen is één ding. Maar wie neemt hun schulden weg, hun zorgen, angsten of, vooral bij ouderen, de eenzaamheid?
Snappen we eigenlijk wel wat er leeft onder deze mensen? En zo niet, waarom luisteren we dan niet gewoon naar wat zij daarover te melden hebben?

Twaalf jaar in armoede
Bijvoorbeeld Jessica van Hinthem, de eerste spreker (foto boven). Ze werkt bij de HAN-academies Mens en Maatschappij en Paramedische Studies en het zwaartepunt Sociaal – Fair Health. Maar belangrijker vandaag: twaalf jaar lang heeft ze in armoede geleefd, als werkende moeder met partner en drie kinderen. “Ontruiming, leven onder bewind, stress, emotionele uitputting, de lijst is lang. In ons ergste jaar moesten we het zelfs volledig zonder gas en stroom stellen. Tegenwoordig heb ik gelukkig geen geldzorgen meer. Maar nog steeds bonkt mijn hart zodra er een rekening op de mat valt. Armoede gaat diep in je systeem zitten.”

Paddenstoelen op de muren
Van Hinthem: “Bij anderen zie ik dezelfde ellende. Wie de verwarming niet kan aanzetten, heeft al snel de paddenstoelen op de muren staan. Slecht voor de gezondheid en voor het welbevinden. Thuis koken op een petroleumstelletje, met gesloten ramen als het buiten vriest, dat is voor veel armen doodnormaal, en levensgevaarlijk. Ik deed het ook. Je overziet het allemaal niet meer. Huurders hebben zo hun eigen hordes. Bijvoorbeeld dat de woningbouwvereniging liever investeert in een likje verf op de gevel. Oogt mooi. Koudebruggen en vochtplekken? Daar is minder eer aan te behalen.”

Drempels
Uit eerste hand weet Van Hinthem dat er een stigma op armoede rust. Mensen voelen zich vaak outcasts. Schamen zich ook. Of ze zijn bang dat iemand hun kinderen afpakt. De lokettenbingo – een term van bewoners zelf – strooit extra zout in de wonden. “Wie vindt tegenwoordig de weg in het woud van regelingen? En dan te bedenken dat het voor veel bewoners al een enorme drempel is om een energiecoach toe te laten achter de voordeur.”

“Helder denken en kiezen is niet makkelijk als je het moeilijk hebt. Zou jij, in dezelfde ellende, wél de gordijnen, of de post, openen?”

Valkuil: vooroordelen
Trap niet in de valkuil van de vooroordelen, zegt ze: “Arme mensen stoppen zich vol met junkfood, ze zijn impulsief en kunnen niet met geld omgaan… slechts een kleine greep uit de overtuigingen waar mensen in financiële problemen tegenop hebben te boksen. Maar niemand komt uit zijn bed en denkt: goh, laat ik me de komende tijd eens diep in de schulden steken en dertig kilo aankomen. Helder denken en kiezen is niet makkelijk als je het moeilijk hebt. Zou jij in dezelfde omstandigheden wél de gordijnen, of de post, openen?”

Wat wel werkt
Hoe het beter kan? De ervaringsdeskundige weet het wel: “Wees bewust van de impact die armoede heeft op alle levensgebieden én de prefrontale cortex. In de overlevingsstand komen goed bedoelde oplossingen niet binnen. Werf actief om de doelgroep te bereiken; met een brief ben je er niet. Trek op met ervaringsdeskundigen en organisaties uit het sociaal-maatschappelijk werk. Dat is bewezen effectief, wil je mensen overtuigen mee te doen aan energiebesparingstrajecten. Zoek de sleutelpersonen op, van de wijkcoach tot de imam. In hen hebben arme mensen vertrouwen. Zij weten ook bij wie de nood het hoogst is. En maak mensen wegwijs in de wirwar van regelingen en subsidies.”
Het belangrijkste? “Pak niet alleen de woningisolatie aan, haal mensen uit hun sociale isolement. Laat ze merken dat ze er niet alleen voor staan, laat ze voelen dat ze erbij horen.”

Persoonlijk contact staat voorop. Niets, nog geen brievenbusborstel, wordt zomaar over de hoofden van bewoners heen gestrooid

Arnhemse aanpak
Daarna geeft projectmanager DeBlauweWijkEconomie Stefan Erich een inkijkje in de ‘Arnhemse Aanpak Energie Armoede’. Een aanpak waarbij samenwerkende partners uit de wijken zelf aan het roer staan. Ook bij hen is het blikveld breder dan alleen energie. En ook hier komt persoonlijk contact, altijd, op de eerste plaats. Niets, nog geen brievenbusborstel of deurdranger, wordt zomaar over de hoofden van bewoners of wijk heen gestrooid. Erich vertelt bevlogen over empathische energiecoaches en samenwerkende buurtklusbedrijven. “Telkens weer zetten we in op verbinden, vertrouwen en aandacht voor wat er nog méér speelt en nodig is. We zijn geen hulpverleners, maar we zorgen wel dat mensen op de juiste plek terecht komen voor hulp.” In een korte video toont hij hoe hun sociale benadering in wijken als het Spijkerkwartier en de Geitenkamp wortel schiet.

Oog voor gender
Derde spreker is directeur Anouk Creusen, van 75inQ Diversity in Energy. Zij legt een ander stukje van de energiearmoede-puzzel: de onderbelichte rol van gender. Want maar al te vaak zijn het oudere vrouwen (mannen leven gemiddeld korter) die in slecht geïsoleerde huizen wonen, daar gezondheidsschade oplopen en vereenzamen, zegt Creusen. “Vaak ook staat er een moeder, geen vader, aan het hoofd van een eenoudergezin dat in een sociale huurwoning ’s winters kou lijdt. Hoog nodig dat deze en andere scheve verhoudingen tussen (alle!) genders rechtgetrokken worden.“

Vertrouwen en veerkracht
Na de sprekers is het tijd voor de interactieve deelsessies. Hamvraag: hoe kunnen we die energiearmoede en achterliggende issues nog meer te lijf gaan? Al gauw regent het voorstellen. Te veel om hier op te sommen. Rode draad? Kijk veel verder dan alleen naar energiebesparende maatregelen, samen met de bewoners. En overheid, géén bestuursarmoede. Een langetermijnvisie en dito financiering graag!
Zoals lector Sociaal Duurzame Praktijken Erik Jansen na de deelsessies benadrukt: “Stroom, gas en water zijn geen doel op zich. Uiteindelijk zijn het middelen voor mensen zoals wij die allemaal een waardig en waardevol leven willen leiden. Niemand zou moeten kiezen tussen heating or eating. Een eerlijke, inclusieve energietransitie, met oog dus voor de onderliggende kwesties, kan een vliegwiel zijn voor sociale verandering. En bewoners en wijken helpen om – broodnodig – vertrouwen en veerkracht te herwinnen.”

Beluister ook dit radio-interview van onderzoeker Karin Landsbergen bij Omroep Gelderland over energiearmoede.