Mind Matters: waarom hebben steeds meer jongeren ernstige mentale klachten?

Meer dan de helft van de jongeren ervaart mentale klachten, zo blijkt uit onderzoek van het Trimbosinstituut (2023). 44 procent van de studenten uit het hoger onderwijs heeft zelfs ernstige psychische klachten. In 2009 was dit nog 22 procent. Wat is er aan de hand met de mentale gezondheid van jongeren? SAM besteedt er de komende weken aandacht aan. Nu: een situatieschets.

Een studie volgen, werken, bij een vereniging gaan, sporten, met vrienden en familie afspreken, stagelopen, daten: allemaal noodzakelijke, leuke, soms zware dingen, maar ook een beetje… veel. Héél veel. Want het gaat stuk voor stuk gepaard met hoge verwachtingen, hoge eisen, meer verantwoordelijkheden en veel uitgaven. Gooi dat op de torenhoge stapel van zorgen over de toekomst, zoals geen uitzicht op een vaste baan of betaalbare woning, stijgende kosten, klimaatverandering, oorlogen, de nasleep van de coronaperiode en de valkuilen van social media en hoppa: de overweldiging is voor veel jongeren compleet.

De mentale klachten waar jongeren mee worstelen zijn onder meer stress, eenzaamheid, slaapproblemen, somberheid, een gevoel van leegte, nare gedachten, piekeren en angst. Dit kan gepaard gaan met drank- en middelenmisbruik of gedachten aan de dood. Vaak is er sprake van een laag zelfbeeld en verminderd zelfvertrouwen. De coronaperiode heeft veel van deze al bestaande mentale klachten onder jongeren versterkt. De lockdowns zorgden voor een toename van eenzaamheid, somberte en isolement onder jongeren, evenals ernstig piekeren, angst voor besmetting en of (en hoe) de pandemie zou eindigen.

Generatie Z: snowflakes die liefst elke vorm van tegenslag en kritiek ontwijken en anders gaan janken?

Softies en snowflakes
Daarnaast worden veel jongeren, bekend als ‘Generatie Z’, door voorgaande generaties gezien én behandeld als softies en snowflakes die het liefst elke vorm van tegenslag en kritiek willen ontwijken of anders gaan “janken”, snel afhaken of het zelfs volledig opgeven. Niet bepaald eerlijk.

Want hoe zijn ze in dit schuitje beland? Niemand kan eenduidig en rechtlijnig antwoord geven op die vraag, daar is-ie te complex voor. Laat staan dat er klip-en-klare oplossingen voor bestaan. Maar een korte terugblik op de periode vanaf 2009, toen minder studenten kampten met mentale klachten, is een begin. Vanaf dat moment is er een stijgende lijn te zien in het aantal jongeren dat kampt met psychische klachten.

Prestatiegericht onderwijs
We gaan terug naar 2011: toenmalig staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap Halbe Zijlstra (VVD) besluit dat de prestatielat van het hoger onderwijs omhoog moet, in de nasleep van de financiële crisis van 2008, toen wereldwijd de banken omvielen. De “verdiencapaciteit van de Nederlandse samenleving moet omhoog”, aldus Zijlstra, en dus was een aanpassing in de -tot dan toe enigszins vrijblijvende- studiecultuur nodig. Deze moest “meer prestatiegericht en intensiever worden om het maximale uit studenten te halen, en studenten moesten meer uitgedaagd worden om te excelleren”, aldus de Strategische Agenda Hoger Onderwijs, Onderzoek en Wetenschap (2011).

Er werden prestatieafspraken gemaakt met hogescholen en universiteiten. Zoals: verhoging van het rendement van het onderwijs (lees: studenten moesten liefst in 3 jaar hun bachelor halen), vermindering van de uitval (lees: selectie aan de poort, bindend negatief studieadvies hanteren om een snellere schifting te maken) en investeren in onderwijsintensiteit, docentkwaliteit en excellentie (lees: snellere studievoortgang ‘stimuleren’ door de basisbeurs om te zetten in een lening, honours- en excellentietrajecten aan te moedigen, concurrentie in de hand te werken).

Inmiddels zijn de prestatieafspraken afgelopen, maar de cultuurverandering die het teweeg heeft gebracht, is nog merkbaar

Kortom: de druk werd flink opgevoerd. Studenten merkten en voelden aan alle kanten dat het de bedoeling was om je volledig toe te leggen op je studie, alles in één keer te halen, goed te presteren en er liefst een schepje bovenop te doen door extra trajecten te volgen. Inmiddels zijn de prestatieafspraken afgelopen, maar veel van de maatregelen die toen genomen zijn en de cultuurverandering die het teweeg heeft gebracht, zijn nog merkbaar of gelden nog. Naast de veranderingen die het onderwijs sinds 2011 heeft doorlopen, met als klapper de afschaffing van de basisbeurs (2015) en de herinvoering ervan (2023), resulterend in de ‘pechgeneratie’, is er ook nog de tijdgeest waarin de huidige jongeren opgroeien.

Overbezorgde, overactieve opvoeding
Generatie Z is namelijk beschermd én digitaal opgevoed. Hun ouders, voornamelijk Generatie X en deels Millennials, hebben, mede door hun eigen opvoeding en tijdgeest, meer oog voor hun kinderen als het gaat om zelfontplooiing, gaan voor geluk en je ergens ‘goed’ bij voelen. Dat is fijn, maar heeft eveneens gezorgd voor een overbezorgde, overactieve opvoeding. Zoals het ‘helikopteren’ van hun kinderen (overal bovenop zitten en in de gaten houden), aan ‘curling’ doen (alle mogelijke hindernissen en obstakels alvast voor hun kroost uit de weg ruimen). en overmatig of juist onvoldoende wijzen op gevaren (niet alleen daadwerkelijk, maar ook online, een relatief nieuw soort gevaar).  

Generaliserend: deze ouders juichen bij elke scheet, deppen iedere traan voor deze de grond raakt en plakken op ieder wondje een pleister, met een kusje toe. Natuurlijk is dit erg kort door de bocht gesteld en niet op iedereen van toepassing, maar dat de huidige jongeren in de vreemde paradox zitten waarin ze als ‘tere sneeuwvlokjes’ neerdwarrelen in een keiharde wereld met weinig toekomstperspectief, is merkbaar.

Als gevolg voelen veel jongeren zich wegzakken in de constante greep van prestatiedruk, stress, hoge verwachtingen, weinig perspectieven en weinig zekerheden. Terwijl ze tegenstrijdig genoeg ook geloven dat het leven vooral ‘leuk’, ‘fijn’ en ‘maakbaar’ moet zijn. Want dat is hen -goedbedoeld of niet- met de paplepel ingegoten. Bovendien spelen social media hierbij een grote rol. Al scrollend door je feed, sterk bepaald door algoritmes, vliegen de influencers, grappige reels, snapshots, Tiktokjes, gemanipuleerde beelden en (soms nep) nieuws in rap tempo je (onder)bewustzijn in. Zo is er een constante stroom aan geluid, beeld, vermaak, afleiding en, al dan niet onjuiste, informatie binnen handbereik. Tot op het verslavende af.

Meer dan vorige generaties wordt er minder in traditionele hokjes gedacht als het gaat om gender, geaardheid, seksualiteit, neurodiversiteit, afkomst en kleur, tradities en gewoontes

Moeilijk te grijpen
Is alles dan rampzalig en hopeloos voor deze jongeren? Nee, natuurlijk én gelukkig niet. Wat Gen Z óók kenmerkt, is dat ze misschien niet per se optimistisch zijn, maar wél activistisch en strijdlustig. Ze komen op voor inclusiviteit en diversiteit. Dat kun je wegzetten als woke, maar het dagelijkse taalgebruik en de status quo worden haarscherp onder de loep genomen door jongeren. Dit levert overigens ook een stevige tegenreactie op van hun eigen leeftijdsgenoten, die juist conservatiever worden.

Maar meer dan vorige generaties wordt er minder in traditionele hokjes gedacht als het gaat om gender, geaardheid, seksualiteit, neurodiversiteit, afkomst en kleur, tradities en gewoontes. Voor marketeers is deze generatie daarom moeilijk te grijpen: veel jongeren bepalen zelf wat ze kijken, luisteren, dragen, kopen, eten en drinken. Het hoeft niet ‘in’ te zijn, alles mag en verschillende stijlen en leefwijzen worden gecombineerd. Daarbij zijn ze vaardig en vlug op social media en schrikt technologie hen niet snel af.

Mental Health Week
Terug naar de mentale gezondheid, want die is dus, zo laten meerdere onderzoeken zien, zorgwekkend, zo niet ronduit alarmerend. Wat wordt er, landelijk en regionaal, aan gedaan? Er zijn op hogescholen en universiteiten, ook binnen de HAN, studentpsychologen en vertrouwenspersonen aanwezig om studenten te helpen met psychische klachten. Tevens zijn er talloze trainingen en activiteiten voor studenten hoe om te gaan met stress en somberheid. Volgende maand vindt de Mental Health Week plaats op de HAN, van 21 tot 24 mei, in samenwerking met Great Minds, een organisatie die helpt om mentale gezondheid bespreekbaar te maken op scholen.

Luisterend oor
Sowieso zijn er landelijk en regionaal veel organisaties, initiatieven en instanties die zich inzetten voor jongeren als het gaat om hun mentale welzijn. Zo is vorige maand, onder leiding van Koningin Máxima, een online tool gelanceerd, DE CHECKERS, die erop is gericht om volwassenen (zoals ouders, docenten en andere volwassenen in het leven van jonge mensen) te leren hoe zij jongeren met beginnende mentale klachten kunnen ondersteunen door een luisterend oor te bieden en de juiste vragen te stellen. Tevens bestaat sinds 2022 de Landelijke Werkgroep Studentenwelzijn, een initiatief van onder meer de Landelijke Studentenvakbond (LSVb), het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap en de Vereniging Hogescholen. Zij monitoren, brengen in kaart en stellen beleidsplannen op. 

Dat is fijn en hoognodig, maar er is ook een roep, zo niet schreeuw, om naar het scheefgegroeide onderwijssysteem en de prestatiegerichte maatschappij te kijken, in plaats van alleen naar hoe jongeren/studenten kunnen omgaan met de situatie. Niet alleen voor de huidige groep jongeren, die binnenkort het fundament van onze maatschappij zal vormen, maar ook voor toekomstige generaties.

De komende weken spreekt SAM onder andere studentpsychologen en (internationale) studenten die kampen met psychische problemen. We gaan dieper in op Generatie Z, de invloed en impact van social media. En kijken naar factoren die meespelen als het gaat om de toename van mentale klachten onder jongeren/studenten.

Bronnen: Trimbos Instituut, Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM), het boek ‘Generatie Z, Verlangen naar Verandering’ van Dr. Jos Ahler en René C.W. Boender,  DE CHECKERS, Strategische Agenda Hoger Onderwijs, Onderzoek en Wetenschap (2011).